دربارۀ منغیتیّه و میرزامحمد عظیم الدین سامی

میرزامحمد عظیم الدین سامی (۱۸۳۷-۱۹۰۸م) یکی از شخصیت های معروف ادبیات و فرهنگ بخارا در نیمۀ دوم عصر نوزدهم میلادی است. او مدت زیادی در دربار امیرمظفر و امیرعبدالاحد به عنوان واقعه نگار رسمی و دبیر مکاتبات و اسناد مهم تاریخی ایفای وظیفه کرده است. آثار سامی شامل تاریخ سلاطین منغیتیه، تحفۀ شاهی، و مثنوی های دخمۀ شاهان و مرآه الخیال است. مهم ترین ویژگی مثنوی دخمۀ شاهان که سیمای سامی را همچون شخصی دلیر و شجاع نشان می دهد، آن است که وی نمایندگان خاندان منغیتیه را هجو کرده است. بنابراین هدف از نوشتن این مثنوی بیان دولت داری پادشاهان نبوده، بلکه مؤلف خواسته است که این پادشاهان ظلم پیشه را مذمت کند. مرآه الخیال که عبارت از ۱۲۱ باب است، مجموعۀ حکایات گوناگون ادبی، شرح حال و مطایبه ای است که سامی دربارۀ ۳۴ شاعر تاجیک سدۀ نوزدهم میلادی نوشته است. دربارۀ دیوان سامی تذکره نویسان چیزی نگفته اند؛ اما در تذکره ها و بیاض های اواخر سدۀ نوزدهم میلادی اشعار زیادی از او درج شده است. اشعار سامی نوعی اعتراض او به کردار امیران دوران است. وی در غزلیاتش نارضایتی خود را از سیاست و کردار دولت مردان، اوضاع اجتماعی امارت بخارا و زندگی تنگ دستانه و تیرۀ مردم زحمتکش انعکاس داده است. سامی همچنین به عنوان منشی دانشمند و بااستعداد، تجربۀ چندین سالۀ خود را درخصوص نامه نگاری و به طور کلی انشانویسی در رسالۀ صنعت محزون جمع آوری کرده است.